Học thuyết của Freud về 5 Giai đoạn phát triển tâm lý tính dục (5 Psychosexual Stages)

Nhân cách hình thành và phát triển như thế nào? Theo nhà phân tâm học nổi tiếng Sigmund Freud, trẻ sẽ đi qua một chuỗi các giai đoạn phát triển tâm lý tính dục giúp hình thành nhân cách trưởng thành sau này. Học thuyết của ông mô tả cách thức hình thành và phát triển nhân cách trong suốt thời thơ ấu. Mặc dù khá nổi tiếng trong lĩnh vực tâm lý học, nhưng học thuyết này luôn gây ra nhiều tranh cãi, cả từ thời của Freud đến thời điểm tâm lý học hiện đại ngày nay.

How does personality develop? According to the famous psychoanalyst Sigmund Freud, children go through a series of psychosexual stages that lead to the development of the adult personality. His theory described how personality developed over the course of childhood. While the theory is well-known in psychology, it has always been quite controversial, both during Freud’s time and in modern psychology.

Tổng quan về các giai đoạn phát triển tâm lý tính dục. An Overview of the Psychosexual Stages

Vậy chính xác thì các giai đoạn tâm lý tính dục này vận hành như thế nào? Freud tin rằng tính cách con người được phát triển qua một chuỗi các giai đoạn trong thời thơ ấu, đây là khoảng thời gian các thôi thúc tìm kiếm sự dễ chịu bản năng tập trung tại một số vùng gây khoái cảm tính dục nhất định. Vùng khoái cảm này được định hình bởi một bộ phận trên cơ thể đặc biệt nhạy với kích thích. Trong 5 giai đoạn tâm lý tính dục, bao gồm giai đoạn miệng, hậu môn, dương vật, tiềm tàng và sinh dục, thì vùng khoái cảm tình dục liên đới với từng giai đoạn sẽ đóng vai trò như một nguồn tạo khoái cảm.

So how exactly do the psychosexual stages work? Freud believed that personality developed through a series of childhood stages in which the pleasure-seeking energies of the id become focused on certain erogenous areas. An erogenous zone is characterized as an area of the body that is particularly sensitive to stimulation. During the five psychosexual stages, which are the oral, anal, phallic, latent and genital stages, the erogenous zone associated with each stage serves as a source of pleasure.

Năng lượng tâm lý tính dục, hay còn gọi là dục tính được coi như một nguồn sức mạnh chi phối hành vi.

This psychosexual energy, or libido, was described as the driving force behind behavior.

Thuyết phân tâm cho rằng hầu hết tính cách được thiết lập vào độ tuổi lên 5. Những trải nghiệm trước mốc thời gian này đóng  một vai trò cực lớn trong sự phát triển tính cách và sẽ tiếp tục gây ảnh hưởng lên hành vi của con người trong cuộc sống về sau.

Psychoanalytic theory suggested that personality is mostly established by the age of five. Early experiences play a large role in personality development and continue to influence behavior later in life.

Vậy điều gì xảy ra ở mỗi giai đoạn? Chuyện gì sẽ xảy ra nếu một người không thể vượt qua một giai đoạn thành công hay trọn vẹn? Nếu những giai đoạn tâm lý tính dục này được vượt qua thành công thì người đó sẽ phát triển được một nhân cách khỏe mạnh.

So what happens during each stage? What if a person fails to progress through a stage completely or favorably? If these psychosexual stages are completed successfully, a healthy personality is the result.

Nếu có một số vấn đề nhất định trong từng giai đoạn không được giải quyết một cách phù hợp thì hiện tượng “cắm chốt” sẽ xuất hiện. Cắm chốt là một dạng tập trung liên tục vào một giai đoạn tâm lý tính dục trước đó. Chừng nào xung đột vẫn chưa được giải tỏa thì người ấy vẫn cứ mãi “mắc kẹt” lại ở giai đoạn này. Ví dụ, sẽ có người bị cắm chốt ở giai đoạn miệng, người này có thể sẽ quá phụ thuộc vào người khác và có thể thực hiện hành vi tìm kiếm kích thích qua đường miệng như hút thuốc, ăn, uống.

If certain issues are not resolved at the appropriate stage, fixations can occur. A fixation is a persistent focus on an earlier psychosexual stage. Until this conflict is resolved, the individual will remain “stuck” in this stage. For example, a person who is fixated at the oral stage may be over-dependent on others and may seek oral stimulation through smoking, drinking, or eating.

Giai đoạn miệng. The Oral Stage

Độ tuổi: Từ lúc sinh tới 1 tuổi. Age Range: Birth to 1 Year

Vùng kích thích khoái cảm: Miệng. Erogenous Zone: Mouth

Trong suốt giai đoạn miệng, phương thức tương tác chính của trẻ xuất hiện bằng miệng, vậy nên phản xạ cắn mút là đặc biệt quan trọng. Miệng là bộ phận không thể thiếu để ăn, và trẻ có được khoái cảm, sự dễ chịu từ kích thích đường miệng qua những hoạt động gia tăng trạng thái thỏa mãn như ăn và bú.

During the oral stage, the infant’s primary source of interaction occurs through the mouth, so the rooting and sucking reflex is especially important. The mouth is vital for eating, and the infant derives pleasure from oral stimulation through gratifying activities such as tasting and sucking.

Vì trẻ hoàn toàn phụ thuộc vào người chăm sóc (có trách nhiệm cho trẻ ăn) nên trẻ cũng hình thành một cảm giác tin tưởng và thoải mái với người đó thông qua kích thích đường miệng này.

Because the infant is entirely dependent upon caretakers (who are responsible for feeding the child), the child also develops a sense of trust and comfort through this oral stimulation.

Xung đột đầu tiên trong giai đoạn này là thời kỳ cai sữa – trẻ phải dần bớt phụ thuộc vào người chăm sóc. Nếu hiện tượng cắm chốt xảy ra trong giai đoạn này, Freud tin rằng cá nhân đó sẽ gặp vấn đề về sự lệ thuộc hoặc tính hung hăng. Cắm chốt giai đoạn miệng có thể đưa đến những vấn đề về ăn uống, hút thuốc hoặc tật cắn móng tay.

The primary conflict at this stage is the weaning process–the child must become less dependent upon caretakers. If fixation occurs at this stage, Freud believed the individual would have issues with dependency or aggression. Oral fixation can result in problems with drinking, eating, smoking, or nail biting.

Giai đoạn hậu môn. The Anal Stage

Độ tuổi: Từ 1 đến 3 tuổi. Age Range: 1 to 3 years

Vùng kích thích khoái cảm: Kiểm soát ruột và bàng quang. Erogenous Zone: Bowel and Bladder Control

Trong suốt giai đoạn hậu môn, Freud tin rằng tập trung căn bản của dục tính là kiểm soát sự chuyển động của bàng quang và ruột. Xung đột chính của giai đoạn này là tập cho trẻ đi vệ sinh – trẻ sẽ phải học cách kiểm soát nhu cầu của cơ thể. Hình thành sự kiểm soát này sẽ đưa đến cảm giác thành tựu và độc lập.

During the anal stage, Freud believed that the primary focus of the libido was on controlling bladder and bowel movements. The major conflict at this stage is toilet training–the child has to learn to control his or her bodily needs. Developing this control leads to a sense of accomplishment and independence.

Theo Freud, thành công của giai đoạn này phụ thuộc nào cách cha mẹ dạy trẻ đi vệ sinh. Cha mẹ nào hay khen thưởng trẻ khi trẻ đi toilet đúng theo từng mốc thời gian phù hợp sẽ giúp đưa đến hiệu quả tích cực và giúp trẻ cảm thấy mình có khả năng và có ích. Freud cũng tin rằng trải nghiệm tích cực trong giai đoạn này cũng như một nền tảng giúp con người ta trở thành người có năng lực, hữu ích và sáng tạo sau này.

According to Freud, success at this stage is dependent upon the way in which parents ​approach toilet training. Parents who utilize praise and rewards for using the toilet at the appropriate time encourage positive outcomes and help children feel capable and productive. Freud believed that positive experiences during this stage served as the basis for people to become competent, productive, and creative adults.

Tuy nhiên, không phải cha mẹ nào cũng mang đến sự hỗ trợ và khuyến khích trẻ cần cho giai đoạn này. Một số bậc phụ huynh lại trừng phạt, trêu chọc hoặc làm trẻ thấy nhục nhã khi có sự cố xảy ra.

However, not all parents provide the support and encouragement that children need during this stage. Some parents instead punish, ridicule or shame a child for accidents.

Theo Freud, phản hồi thiếu phù hợp từ cha mẹ có thể đưa đến kết quả tiêu cực. Nếu cha mẹ hành xử quá khoan dung thì dạng tính cách giải phóng hậu môn (tức hành xử theo bản năng, không kiềm nén hoạt động bài tiết – ND) sẽ hình thành, người này sau khi trưởng thành sẽ có tính cách lôi thôi, lãng phí hoặc phá phách. Còn nếu cha mẹ quá khắt khe khi dạy trẻ đi vệ sinh hoặc bắt trẻ đi vệ sinh đúng cách quá sớm thì sẽ đưa đến dạng tính cách kìm nén hậu môn (tức là nín bài tiết/đại tiện, đi cho đúng lúc đúng chỗ như cha mẹ dạy – ND), sau này trẻ lớn lên có thể sẽ là những người nghiêm khắc, ngăn nắp, cứng nhắc, và hay bị ám ảnh.

According to Freud, inappropriate parental responses can result in negative outcomes. If parents take an approach that is too lenient, Freud suggested that an anal-expulsive personality could develop in which the individual has a messy, wasteful, or destructive personality. If parents are too strict or begin toilet training too early, Freud believed that an anal-retentive personality develops in which the individual is stringent, orderly, rigid, and obsessive.

Giai đoạn dương vật tượng trưng. The Phallic Stage

Độ tuổi: 3 đến 6 tuổi. Age Range: 3 to 6 Years

Vùng kích thích khoái cảm: Cơ quan sinh dục. Erogenous Zone: Genitals

Freud cho rằng trong suốt giai đoạn dương vật tượng trưng này, tập trung chính yếu của dục tính nằm ở cơ quan sinh dục. Ở độ tuổi này, trẻ cũng bắt đầu khám phá ra sự khác biệt giữa nam và nữ.

Freud suggested that during the phallic stage, the primary focus of the libido is on the genitals. At this age, children also begin to discover the differences between males and females.​

Freud tin rằng các bé trai bắt đầu coi cha của chúng như kẻ thù đang tranh giành với chúng sự yêu thương của mẹ. Phức cảm Oedipus mô tả những cảm giác thèm muốn sở hữu của bé trai dành cho mẹ và khao khát thay thế cha mình. Tuy nhiên, trẻ cũng sợ bị cha phạt vì có những cảm xúc này nên ở chúng xuất hiện một nỗi sợ mà Freud gọi là Nỗi lo bị thiến.

Freud also believed that boys begin to view their fathers as a rival for the mother’s affections. The Oedipus complex describes these feelings of wanting to possess the mother and the desire to replace the father. However, the child also fears that he will be punished by the father for these feelings, a fear Freud termed castration anxiety.

Thuật ngữ Phức cảm Electra được sử dụng để mô tả những cảm xúc tương tự ở các bé gái. Tuy nhiên, Freud tin rằng các bé gái sẽ xuất hiện cảm giác thèm muốn dương vật.

The term Electra complex has been used to described a similar set of feelings experienced by young girls. Freud, however, believed that girls instead experience penis envy.

Về sau, trẻ bắt đầu đồng nhất và hòa hợp với người cha mẹ cùng giới, coi đây là một phương thứcthay thế để sở hữu người khác giới kia. Tuy nhiên, đối với các bé gái, Freud cho rằng cảm giác thèm muốn dương vật sẽ không thể nào được giải quyết triệt để và rằng tất cả phụ nữ đều vẫn còn một chút gì đó gọi là ‘cắm chốt’ ở giai đoạn này. Các nhà tâm lý học như Karen Horney phản bác thuyết này, bà cho rằng nó vừa thiếu chính xác vừa hạ thấp phẩm giá của nữ giới. Thay vào đó, Horney cũng tuyên bố rằng nam giới cũng trải qua cảm giác mặc cảm thấp kém vì họ không thể đẻ con, đây là một khái niệm bà đặt tên là cảm giác thèm muốn tử cung.

Eventually, the child begins to identify with the same-sex parent as a means of vicariously possessing the other parent. For girls, however, Freud believed that penis envy was never fully resolved and that all women remain somewhat fixated on this stage. Psychologists such as Karen Horney disputed this theory, calling it both inaccurate and demeaning to women. Instead, Horney proposed that men experience feelings of inferiority because they cannot give birth to children, a concept she referred to as womb envy.

Giai đoạn tiềm tàng. The Latent Period

Độ tuổi: Từ 6 đến lúc dậy thì. Age Range: 6 to Puberty

Vùng kích thích khoái cảm: Xúc cảm tình dục không hoạt động. Erogenous Zone: Sexual Feelings Are Inactive

Trong suốt giai đoạn này, siêu ngã tiếp tục phát triển, các thôi thúc của bản năng lại bị đàn áp. Trẻ hình thành các giá trị, kỹ năng và mối quan hệ xã hội với bạn bè đồng trang lứa và những người lớn khác ngoài gia đình.

During this stage, the superego continues to develop while the id’s energies are suppressed. Children develop social skills, values and relationships with peers and adults outside of the family.

Sự phát triển của bản ngã và siêu ngã góp phần tạo nên sự yên bình cho giai đoạn này. Giai đoạn này bắt đầu vào khoảng thời gian trẻ bắt đầu đi học và chú ý hơn đến các mối quan hệ với bạn bè, các sở thích và những mối quan tâm khác.

The development of the ego and superego contribute to this period of calm. The stage begins around the time that children enter into school and become more concerned with peer relationships, hobbies, and other interests.

Giai đoạn tiềm tàng là khoảng thời gian khám phá loại năng lượng tính dục nào đang bị đè nén hoặc ‘ngủ đông’. Năng lượng này vẫn tồn tại nhưng lại bị chế ngự bởi những thứ khác như học hỏi kiến thức và tương tác xã hội. Giai đoạn này rất quan trọng cho sự phát triển kỹ năng giao tiếp và xã hội cũng như lòng tự tin ở trẻ.

The latent period is a time of exploration in which the sexual energy repressed or dormant. This energy is still present, but it is sublimated into other areas such as intellectual pursuits and social interactions. This stage is important in the development of social and communication skills and self-confidence.

Cũng như những giai đoạn tâm lý tính dục khác, Freud tin rằng trẻ vẫn có thể bị cắm chột hoặc “mắc kẹt” ở giai đoạn này. Cắm chốt ở giai đoạn này có thể đưa đến sự non nớt và năng lực yếu kém khi hình thành các mối quan hệ hoàn chỉnh sau này khi trưởng thành.

As with the other psychosexual stages, Freud believed that it was possible for children to become fixated or “stuck” in this phase. Fixation at this stage can result in immaturity and an inability to form fulfilling relationships as an adult.

Giai đoạn sinh dục. The Genital Stage

Độ tuổi: từ lúc dậy thì đến khi chết. Age Range: Puberty to Death

Vùng kích thích khái cảm: Hứng thú tình dục trưởng thành. Erogenous Zone: Maturing Sexual Interests

Tuổi dậy thì làm dục tính trỗi dậy trở lại. Trong suốt giai đoạn cuối cùng này, trẻ hình thành một mối quan tâm mạnh mẽ về tình dục với người khác giới. Giai đoạn này bắt đầu từ thời dậy thì nhưng kéo dài đến suốt cuộc đời.

The onset of puberty causes the libido to become active once again. During the final stage of psychosexual development, the individual develops a strong sexual interest in the opposite sex. This stage begins during puberty but last throughout the rest of a person’s life.

Ở các giai đoạn trước, mối quan tâm chỉ tập trung vào nhu cầu của cá nhân, thì trong suốt giai đoạn này, sự quan tâm đến người khác đã lớn dần. Nếu một người hoàn thành các giai đoạn kia thành công, thì ở hiện tại, người này sẽ khá cân bằng, là người ấm áp và biết quan tâm đến người khác. Mục tiêu của giai đoạn này là thiết lập một sự cân bằng cho nhiều khía cạnh khác nhau của cuộc sống.

Where in earlier stages the focus was solely on individual needs, interest in the welfare of others grows during this stage. If the other stages have been completed successfully, the individual should now be well-balanced, warm, and caring. The goal of this stage is to establish a balance between the various life areas.

Không giống như những giai đoạn trước, Freud tin rằng bản ngã và siêu ngã đã có hình hài đầy đủ và vận hành hoàn chỉnh vào thời điểm này. Trẻ nhỏ bị bản năng thống trị, đòi hỏi chúng phải ngay lập tức đáp ứng những đòi hỏi, nhu cầu, và ham muốn cơ bản nhất. Thanh thiếu niên trong giai đoạn sinh dục đã có thể cân bằng những ham muốn cơ bản nhất với nhu cầu được hòa hợp, tương thích với thực tế và quy chuẩn xã hội.

Unlike the many of the earlier stages of development, Freud believed that the ego and superego were fully formed and functioning at this point. Younger children are ruled by the id, which demands immediate satisfaction of the most basic needs and wants. Teens in the genital stage of development are able to balance their most basic urges against the need to conform to the demands of reality and social norms.

Đánh giá học thuyết các giai đoạn phát triển tâm lý tính dục cảu Freud. Evaluating Freud’s Psychosexual Stage Theory

Học thuyết của Freud vẫn gây khá nhiều tranh luận cho đến ngày nay nhưng cứ thử tưởng tượng sự táo bạo của nó khi mới xuất hiện vào cuối những năm 1980 đầu những năm 1990 của thế kỷ trước. Có khá nhiều quan sát và ý kiến chỉ trích học thuyết về sự phát triển tâm lý tính dục của Freud ở nhiều góc nhín, bao gồm phê bình từ các nhà khoa học và các nhà đấu tranh cho nữ quyền:

Freud’s theory is still considered controversial today, but imagine how audacious it seemed during the late 1800s and early 1900s. There have been a number of observations and criticisms of Freud’s psychosexual theory on a number of grounds, including scientific and feminist critiques:

– Học thuyết này tập trung chủ yếu vào sự phát triển của nam giới mà ít đề cập tới sự phát triển tâm lý tính dục ở nữ giới.

The theory is focused almost entirely on male development with little mention of female psychosexual development.

– Những học thuyết này khó mà được kiểm chứng bằng khoa học. Những khái niệm như dục tính là không thể đo lường, và vì vậy không thể được kiểm chứng. Nghiên cứu mà được thực hiện se có khả năng làm mất uy tín của học thuyết này.

His theories are difficult to test scientifically. Concepts such as the libido are impossible to measure, and therefore cannot be tested. The research that has been conducted tends to discredit Freud’s theory.

– Dự đoán tương lai là một việc làm quá mơ hồ. Làm sao mà ta biết được liệu hành vi hiện tại có bị gây ra bởi một trải nghiệm cụ thể thời thơ ấu? Độ dài của thời gian giữa căn nguyên và hậu quả là quá dài, ta không thể đơn thuần mặc định rằng có một quan hệ nào đó giữa chúng được.

Future predictions are too vague. How can we know that a current behavior was caused specifically by a childhood experience? The length of time between the cause and the effect is too long to assume that there is a relationship between the two variables.

Học thuyết của Freud dựa trên các nghiên cứu ca bệnh và đó không phải nghiên cứu thực nghiệm. Ngoài ra, học thuyết của ông còn dựa vào quá trình thu thập lại thông tin từ những bệnh nhân trưởng thành của ông chứ không phải quan sát thực tế trong một nghiên cứu ở trẻ em.

Freud’s theory is based upon case studies and not empirical research. Also, Freud based his theory on the recollections of his adult patients, not on actual observation and study of children.

Áp dụng học thuyết như thế nào cho người đồng giới? How Does Homosexuality Fit In to Freud’s Theory?

Một chỉ trích khác hành cho học thuyết này là chủ yếu chỉ tập trung vào sự phát triển ở nhóm dị giới và ngó lơ gần như hoàn toàn nhóm đồng giới.

Another criticism of the psychosexual stages is that the theory focuses primarily on heterosexual development, and largely ignores homosexual development.

Vậy chính xác thì Freud đã giải thích ra sao về sự phát triển của sở thích tình dục?

So how exactly did Freud explain the development of sexual preferences?

Học thuyết của Freud cho rằng sở thích tình dục dị giới thể hiện cho một kết quả “bình thường” của quá trình phát triển và ông cho rằng sở thích tình dục đồng giới thể hiện sự lệch lạc của quá trình này. Chính bản thân quan điểm của Freud về đồng giới cùng không nhất quán, có lúc ông giải thích nó dưới góc độ sinh học, có lúc lại nhìn về nó theo góc nhìn tâm lý, xã hội.

Freud’s theory suggested that heterosexual preferences represent the “normal” outcome of development and suggested that homosexual preferences represented deviation of this process. Freud’s own viewpoints on homosexuality varied, at times expressing biological explanations and at other times social or psychological explanations for sexual preferences.

Không giống nhiều nhà tư tưởng cùng thời, Freud không tin rằng đồng giới là bệnh lý. Ông cũng tin rằng mọi cố gắng thay đổi tính dục của một người thường là vô ích và kiểu gì cũng lợi bất cập hại.

Unlike many thinkers of his time, Freud was unconvinced that homosexuality represented a pathology. He also believed that attempts to alter a person’s sexuality were usually futile and often harmful.

Trong một bức thư nổi tiếng trả lời lại một người mẹ hỏi Freud cách chữa trị cho đứa con trai đồng tính của mình, Freud viết rằng mặc dù ông tin đồng tính không có lợi ích gì nhưng chắc chắn nó không phải là một sự suy đồi hay bất kỳ cái gì đáng xấu hổ. Freud viết, “…nó không thể bị xếp vào một loại bệnh lý; ta chỉ nên xem nó như một dạng biến thiên của chức năng tính dục, tạo ra bởi một sự trì hoãn phát triển trong tính dục.”

In a famous 1935 letter to a mother who had written him to ask that he treat her homosexual son, Freud wrote that while he believed homosexuality was not advantageous, it was certainly not a vice or something to be ashamed of. Freud wrote, “…it cannot be classified as an illness; we consider it to be a variation of the sexual function, produced by a certain arrest of sexual development.”

Mặc dù học thuyết của Freud cho rằng đồng tính không phải là một thứ đi trệch khỏi sự phát triển tâm lý tính dục nhưng nhiều nhà tâm lý học đương đại lại tin rằng xu hướng tình dục luôn bị tác động lớn bởi các yếu tố sinh học.

While Freud’s theory implied that homosexuality was a deviation in normal psychosexual development, many contemporary psychologists believe that sexual orientation is largely influenced by biological factors.

Kết luận. Final Thoughts

Mặc dù ngày nay cũng không còn nhiều người ủng hộ học thuyết về các giai đoạn phát triển tâm lý tính dục của Freud nữa nhưng công trình của ông vẫn là có những đóng góp quan trọng vào kiến thức, sự hiểu biết về quá trình phát triển của con người. Có lẽ đóng góp quan trọng và lâu dài nhất của ông chính là ý tưởng cho rằng ảnh hưởng của vô thức có thể tác động mạnh mẽ lên hành vi con người.

While few people are strong proponents of Freud’s theory of psychosexual development today, his work made important contributions to our understanding of human development. Perhaps his most important and enduring contribution was the idea of that unconscious influences could have a powerful impact on human behavior.

Học thuyết của Freud cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của những trải nghiệm ban sơ lên sự phát triển. Mặc dù vẫn có tranh cãi về sự góp phần tương đối của những trải nghiệm thời thơ ấu lên những trải nghiệm về sau khi trưởng thành nhưng các chuyên gia nghiên cứu sự phát triển cũng công nhận rằng những sự kiện trong những năm đầu đời đóng một vai trò tối quan trọng trong quá trình phát triển và có thể có tác động kéo dài trong suốt cuộc đời.

Freud’s theory also stressed the importance of early experiences on development. While experts continue to debate the relative contributions of early versus later experiences, developmental experts recognize that the events of early life play a critical role in developmental process and can have lasting effects throughout life.

Một điều quan trọng cần lưu ý là các học thuyết phân tâm đương đại về sự phát triển tính cách đã kết hợp và nhấn mạnh ý tưởng về các mối quan hệ, tương tác bên trong và những cách thức phức tạp giúp ta duy trì cảm nhận về chính mình vào những mô hình do Freud khởi xướng.

One important thing to note is that contemporary psychoanalytic theories of personality development have incorporated and emphasized ideas about internalized relationships and interactions and the complex ways in which we maintain our sense of self into the models that began with Freud.

Tham khảo. Article Sources

Carducci, BJ. The Psychology of Personality: Viewpoints, Research, and Applications. UK: John Wiley & Sons; 2009.

Freud, S. Three Contributions to the Theory of Sex (Annotated). Arcadia Ebook; 2016.

Shaffer, DR & Kipp, K. Developmental Psychology: Childhood and Adolescense. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning; 2010.

Nguồn: https://www.verywellmind.com/freuds-stages-of-psychosexual-development-2795962

Như Trang.